Policijske uprave u Mrkonjić Gradu i Banja Luci zabranile su održavanje skupova u organizaciji antifašističkog udruženja i partije koje je u koaliciji sa vladajućom i svekontrolirajućom partijom na vlasti u ta dva grada, te cijeloj Republici Srpskoj.
Nije ovdje samo problem u traženju konkluzije iz ponuđenih premisa, već odnos prema osnovnim vrijednostima današnjice. Kako je moguće da javni red i mir budu potencijalno ugroženi održavanjem simboličnog skupa kojim se obilježava istorijski događaj u kojem su uglednici, mnogi od njih srpskog identiteta, postavili temelje odnosa unutar Bosne i Hercegovine, te usvojili, godinu kasnije, deklaraciju koja je u potpunom skladu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima, za razliku od dejtonske Bosne i Hercegovine.
Sedamdesetpetogodišnjica usvajanja Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima navršava se 10. decembra. Osamdesetogodišnjica odluka ZAVNOBiH-a je 25. novembra. Između su smještena usvajanja još dva bitna dokumenta na kojima počiva ili je počivala jednakost građanki i građana u Bosni i Hercegovini. Deklaraciju o pravima građana u Bosni i Hercegovini usvojili su na drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a u Sanskom Mostu 1944. godine, a Evropsku konvenciju o ljudskim pravima predstavnici liberalnih demokratija u Evropi 1950. godine.
Bosna i Hercegovina je pristupila konvenciji 2002. Zajedničko za sve ove dokumente je da su ih kreirali i usvojili antifašisti, na vlasti ili ne, neki ideološki nezavisni, ali svi uz zajedničke vrijednosti kao sto su antifašizam, jednakost i ljudska prava.
Zanimljivo je da je Jugoslavija bila suzdržana tokom glasanja o Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, ali je, kao i ostale zemlje članice UN-a, tokom desetljeća prihvatila sve vrijednosti deklaracije koje su kroz druge povelje i sporazume indirektno postale pravno obavezujuće.
Odluke ZAVNOBiH-a je Rodoljub Čolaković opisao kao „novi ustav“, ali je u praksi nešto drugačije izgrađen sustav vlasti i odnos prema građanstvu. Ipak, ako već nije višepartijski sistem bio moguć, jednakost svih stanovnika individualno te kolektivno obezbijeđena je upravo na ovim osnovama koje su opisale Bosnu i Hercegovinu „ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska, nego i srpska, i hrvatska, i muslimanska“.
Tek je pred kraj takve Bosne i Hercegovine, grupa intelektualaca, njih petorica, upozorila da višestranačje nije u suprotnosti sa ZAVNOBiH-om te, dakle, ako je taj dokument osnova poslijeratne BiH – onda bi još uvijek vladajući komunisti trebali omogućiti pluralnost političkog organizovanja.
Od tada, desio se kraj komunizma u Evropi te kraj Jugoslavije. Bosna i Hercegovina, kao i ostale postjugoslavenske države, uz izuzetak Kosova, postale su članice Vijeća Evrope, ideje vladavine prava, demokratije i ljudskih prava. Dominirajuće nacionalističke stranke odbacile su ZAVNOBiH, dejtonska Bosna i Hercegovina potvrdila je takav odnos prema državnosti, a država je u stanju permanentne krize.
Deklaraciju ZAVNOBiH-a o pravima građana u Bosni i Hercegovini, nadomješta Evropska konvencija o ljudskim pravima kojoj je BiH pristupila 2002. godine. Uz svjesnost različitosti jezika, vrijedno je usporediti dokumente i zagarantovana prava.
Deklaracija iz Sanskog Mosta garantuje ravnopravnost tri etnije u zajedničkoj i nedjeljivoj domovini, dok evropska povelja zabranjuje diskriminaciju. Oba dokumenta, kao i onaj globalni iz 1948.,obezbjeđuju opštu jednakost, uključujući ravnopravnost polova, ili kako su vijećnici ZAVNOBiH-anapisali – „žena sa muškarcima“. „Sloboda misli, savjesti i vjeroispovijesti“ obezbjeđena je Evropskom konvencijom, dok su u zavnobihovoj deklaraciji dodali i „ravnopravnost svih vjeroispovijesti“. Bosanskohercegovačku „slobodu zbora i dogovora, udruživanja i štampe“, u Evropskoj konvenciji su deklarisali kao „slobodu izražavanja“ te „slobodu okupljanja i udruživanja“.
U istoj konvenciji uređuje se „pravičnost suđenja“, kao i „pravo na djelotvorni pravni lijek“, koje su partizani i simpatizeri opisali kao „zajamčeno pravo žalbe na rješenje organa vlasti, kao i pravo molbe i pritužbe svim organima državne vlasti“, te da „niko ne može biti osuđen bez prethodnog sudskog postupka“. Evropljani zabranjuju „zloupotrebu prava“.
Povrh građanskih i političkih prava i sloboda, u deklaraciji ZAVNOBiH-a opisuju se i neke ekonomske slobode. Oba dokumenta bave se zabranom diskriminacije i izbornim pravima. „Aktivno i pasivno izborno pravo ima svaki građanin i građanka koji su navršili 18 godina života“ rekli su 1944.,dok je po evropskim odredbama, niz rješenja protiv BiH donesen u Evropskom sudu za ljudska prava, počev od Sejdića i Fincija, pa trenutno završavajući sa Kovačevićem.
Sagledavši dokumente, prava i slobode su bile osigurane deklaracijom iz Sanskog Mosta, dok dejtonska BiH uporno diskriminira i ugrožava ista ta prava i iste slobode, neminovno je pitanje na kojim onda vrijednostima počiva vlast zakovana u Daytonu. Antifašizam, ljudska prava i građanske slobode, osim nekada u ZAVNOBiH-u, oličene su i u Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, te u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Kako je BiH, deklarativno, ako već ne u praksi, potpuno opredijeljena za opšta ljudska prava i slobode, preostaje još da se provjeri odnos prema fašizmu.
Vlast toleriše miniranje i skrnavljenje antifašističkih spomenika, imenuje ulice, škole, parkove i trgove po kolaboracionistima s nacistima, relativizuje ostvarenja antifašista i onda očekuje da bude dio porodice evropskih vrijednosti.
Kako?
Na kraju divne banjalučke Gospodske ulice, stoje štandovi sa knjigama i majicama na prodaju na kojima se mršte lica ratnih zločinaca. U Trebinju, pored ponajljepše hercegovačke bašte, ispod platana se prodaju knjige iz istih biblioteka i majice kreirane u istim radnjama. Stotinjak metara dalje stoje biste narodnih heroja trebinjskog kraja. Neke su obezglavljene.
U Sarajevu jedan od najljepših pogleda na grad je bio sa Spomen parka Vraca. Spomenici su uništeni, muzeja već odavno nema i niko ga ne obnavlja, a pogled je spriječen gradnjom kuća, valjda s dozvolom vlasti, koje ga sada zaklanjaju.
Godinu i po dana nakon potpunog devastiranja Partizanskog groblja u Mostaru, lokalna policija i tužilaštvo i dalje pojma nemaju ko je to mogao učiniti. Na Makljenu je spomenik uništen tokom rata 1990-ih. Od tada su prošla tri desetljeća. Sramota je ostala.
Partizani su 1945. uspjeli uvesti Jugoslaviju, a time i Bosnu i Hercegovinu, na pobjedničku stranu istorije pobjedom nad fašizmom. Pitanje je da li vlasti u dejtonskoj BiH, svojim odnosom prema prošlosti, pokušavaju promijeniti istoriju zemlje.
