Bašagićeva knjiga Bošnjaci i Hercegovci u islamskoj književnosti zamorno je i suhoparno djelo koje se danas može koristiti samo kao leksikon pisaca, ali u njoj se nalazi jedan pasaž koji može poslužiti kao uvod u tekst kojeg čitate. Na samom kraju knjige, Bašagić spominje Mehmeda Šakir-ef. Kurtćehajića (1845-1870), kadijskog sina iz Bijelog Polja u novopazarskom sandžaku.
Iako mladić bez ikakvog formalnog obrazovanja, Kurtćehajić je sam pokrenuo i uređivao list Gjulšeni Saraj kojeg je izdavao dvije i po godine u Sarajevu. Njegovi članci zainteresovali su osmanske zvaničnike, pa su se pismom raspitivali o ovom mladom književnom entuzijasti. Kurtćehajić je 1868. godine odgovorio jednom od zvaničnika, Rešad-begu, pismom koje Bašagićopsežno citira:
„Ja sam u dvadeset trećoj godini. Šta sam mogao naučiti? Otac me je donekle podučio u osnovnim znanostima. U našim krajevima nema škole gdje se predaju više znanosti, da se u ovim godinama izobrazim kao jedan evropski mladić. Čitajući lijepe knjige domogao sam se opet ovdje osmanlijskog jezika i štila, pa nešto umijem napisati. Preko bosanske granice nijesam prelazio (…) Moja je najviša želja da odem u Evropu – ne znam: je li to prirođeno svojstvo naroda, šta li? – naprotiv, mnogo se goji i njeguje. Želja me vukla – makar bilo i sramota – da se barem u tuđoj zemlji i na tuđem jeziku izobrazim kao čovjek. To mi nije u dio palo s dva razloga, i to: što imam ženu, a nemam najprečeg sredstva koje vodi do ljudske sreće, naime, oskudijevam s novcem, a to mi dvoje pravi zapreke. Od ostalih želja nije mi mnogo manja želja bila da naučim francuski jezik, kojim na Zapadu najviše govore (…) Samo slovenski znam, jer se ovdje najviše govori tijem jezikom.“
(Bašagić, 1986, 204)
Ne znamo šta mu je Rešad-beg otpisao, ako je uopšte otpisao, tek diskretna molba ovog pametnog mladića, željnog učenja i znanja, nije naišla na pozitivan odgovor. Ostao je u Sarajevu neko vrijeme a onda je dospio do zapadne Evrope, ali ne onako kako je želio: umjesto na univerzitet, otišao je na liječenje u Beč, gdje je umro od tuberkuloze u svojoj dvadeset i šestoj godini.
OSMANSKO CARSTVO
S kakvim mislima je Kurtćehajić gledao kroz prozor svoje bolničke sobe dok je umirao? Kratak, nesretan život, i neostvarena želja ovog očigledno nadarenog mladića, koji je čitajući očeve knjige sâm naučio turski jezik tako dobro da je zavrijedio pažnju osmanskih zvaničnika, potresni je detalj iz posljednjih godina osmanske uprave u Bosni, kako apostrofira Milutinović u svojoj analizi ovog tragičnog slučaja.
Kurtćehajić, naime, nije želio da ode u Evropu kako bi lumpovao po Beču i Pešti, onako kako su to činili imućni begovski i aginski sinovi koje je zeleni režim u posljednjih trideset godina etablirao kao toteme, povlačenjem osmanske teokratske vlasti, izgubljene Arkadije koju valja nanovo uspostaviti.
Ne, Kurtćehajić je htio tamo gdje se moderna nauka naučava, da se izobrazi kao jedan evropski mladić, makar i na tuđem jeziku i u tuđoj zemlji, makar ga se otac kadija stidio jer je otišao đauru i makar se odrekao svega što je do tada poznavao. Jer je u Bijelom Polju i Sarajevu bilo kadijskih knjiga iz kojih se mogao naučiti lijep turski štil, ali nije bilo ničeg drugog.
Artur Evans u svojim putopisima Ilirska pisma zapisuje da ni pet godina nakon smrti nesretnogKurtćehajića u Sarajevu, gradu od 60.000 stanovnika, još uvijek nije bilo ni jedne jedine knjižare. Prva štamparija u Bosni otvorena je tek 1866. godine – 436 godina nakon što je Gutenberg izumio štamparski stroj! Od škola su jedino postojali mektebi i medrese, a prva ruždija, škola u kojoj su se učili i svjetovni predmeti, osnovana je tek 1864. godine, da bi ih do ulaska austrijskih trupa niklo još svega osamnaest u cijeloj zemlji – to je bila stvarnost pozne osmanske Bosne i Hercegovine.
Ono što će uslijediti odrediće sudbinu, kako Bosne i Bošnjaka, tako i Turske i Turaka, no krenimo od početka.
Nekada je postojalo Osmansko Carstvo – najprije kao mala državica koju je osnovalo nomadsko tursko pleme Oghuza, a koja je postepeno prerasla u ogromnu multietničku carevinu koja se protezala od Beča do Jemena. Trajući oko šest vijekova, od početka XIV do kraja Prvog svjetskog rata, carevina je ostavila za sobom definitivno nasljeđe s kojim se Turci, ali i Bošnjaci – pokazaće se – do danas hrvaju. Osmansko Carstvo bilo je sunitska islamska država. Šerijat, ili islamsko pravo, činio je njegov temeljni pravni sistem, dok su osmanski sultani, nakon osvajanja Egipta početkom XVI vijeka, nosili islamsku titulu kalifa.
U međuvremenu, već u vrijeme vladavine sultana Mehmeda II (1451–81), sultani su preuzeli ovlasti donošenja novih zakona, nazvanih kanun, koji su bili legitimirani šerijatom, ali i odvojeni od njega. U XIX vijeku, ova zakonodavna vlast osmanske države porasla je s odlukom da se uspostavi centralizovana birokratija evropskog tipa i da se uvezu moderni zakoni i institucije iz Evrope.
Tanzimat ili Reformski edikt iz 1839. godine bio je ključna prekretnica u ovom procesu, započevši eru kakve takve modernizacije koja bi uključivala načelno uspostavljanje jednakosti građanstva (ukidanje stoljetnog millet sistema vjerske hijerarhije), više prava za žene, i poništavanje nekih od neliberalnih aspekata penzija, kao što su aspekti smrtnog šasija. Jedan od ključnih rezultata ovog procesa bio je Osmanski ustav iz 1876. godine, koji je između ostalog kazivao: “Svi podanici carstva nazivaju se Osmanlijama, bez obzira koju vjeru ispovijedaju (…) Svaki Osmanlija uživa ličnu slobodu pod uslovom da se ne miješa u slobodu drugih.”
BOŠNJAČKE ELITE I AGRARNO PITANJE
Reforme su prevashodne bile vođene pod pritiskom zapada i Rusije zbog nepovoljnog položaja hrišćanske manjine u Carstvu. Ali reforme su takođe proizašle iz nade osmanskih vođa da će time pacifikovati nemuslimanske narode čije su rastuće nacionalizme doživljavali kao prijetnju. Međutim,Bosna kao daleka provincija velike carevine tada već poznate kao bolesnik sa Bosfora počivala je na jednom, gotovo paralenom feudalnom sistemu, koji se razlikovao od ostatka carevine.
Naime, nasljedne nadarbine u Bosni (odžakluk) predstavljaju ključnu pojavu u nastanku muslimanskog plemstva, što će nadalje, duž nekoliko vijekova, odrediti odnos bošnjačkih elita prema Osmanskom Carstvu do dana današnjeg. Taj je proces započeo i prije neposrednog kontakta s Osmanlijama, a potrajao je do duboko u XVII vijek. U prvoj fazi je osmanska vlast proglašavala kneževsku nasljednu i neoporezivu baštinu timarima. Istovremeno se u mnogim biološki povezanim grupama (ocak zadeleri) proširilo nasljeđivanje spahijskih nadarbina prema običajnom pravu, bez protivljenja države. Kasnije, u vremenima kriza, znale bi se pojaviti carske naredbe u kojima bi se našao izraz odžakluk timar.
Obje vrste nadarbina uskoro su se izjednačile, a pridružio im se i treći tip, odnosno plata za tvrđavske posade u smislu kolektivnog timara ili gotovinskog iznosa sa stavke lokalnih regalija, vezanog uz određenu grupu posadnika. Nakon što je Porta sredinom XVIII vijeka bila prisiljena prenijeti mnogo svojih nadležnosti na lokalnu elitu, posebice na kapetane, učvrstio se novi tip vladajuće kaste kao vid plemićke konfederacije s težnjom da ovjekovječi svoj status. Riječ je o kasti koju danas kolokvijalno nazivamo begovatom i čije se oduzete privilegije agrarnom reformom poslije 1918. u nekim bošnjačkim akademskim krugovima suludo nazivaju ekonomskim genocidom. Austrijskom okupacijom a potom i aneksijom Bosne, stečene privilegije postale su ključno političko pitanje u Bosni sve do socijalističke revolucije, zajedno sa pitanjem vakufsko-mearifske, odnosno kulturno-prosvjetne autonomije, kao vid očitog kulturkampfa vođenog između fanatičnih lokalnihmuslimanskih elita te neislamskih pravno-političkih poredaka oličenih u Dvojnoj i jugoslovenskoj monarhiji.
Dakle, suština resantimana kojeg su bošnjačke elite – kako onovremene, tako i ovovremene – osjećale zbog prekinutog državnopravnog odnosa sa Turskom prevashodno se svodi na agrarno pitanje i pitanje zemljišnjih posjeda, odnosno na očuvanje feudalnih privilegija stečenih iz vremena pozne osmanske uprave. S tim se, ruku pod ruku, razvijala i težnja za kulturno-prosvjetnom autonomijomkoja bi jamčila bosanskim muslimanskim prvacima, kako dokazuje Bugarel u dragocjenoj studiji Nadživjeti carstva, status privilegovane religijske manjine, izopštavajući muslimansku sirotinju iz širih društveno-modernizacijskih procesa kako bi begovat preko njenih leđa zadržao poluge lokalne moći – što je i uspijevao sve do 1945., a čemu se vratio nakon 1990. godine.
DOLAZAK MUSTAFE KEMALA
Nagovještaj izloženog dobili smo već pri donošenju prvih reformskih mjera Osmanlija koje su nagovijestile kasniji Reformski edikt iz 1839. Naime, tada je u Bosni buknuo ustanak bosanskih ajana, kapetana i begova, danas poznat kao Ustanak za autonomiju Bosne pod vođstvom Huseina Kapetana Gradaščevića, a koje je javno mišljenje proglasilo za bošnjački nacionalni pokret u duhu revolucija iz 1848. Međutim, ako po strani ostavimo fantazmogorije zakašnjelog bošnjačkog nacionalnog romantizma, shvatićemo da je predmetni pokret zapravo predstavljao reakcionarnu antimodernističku stalešku pobunu privilegovane bosanske vlastele koja se digla na oružje zbog ukidanja ajanskog sistema koji im je omogućavao privilegije nepoznate u ostatku Carevine.
Odnos bosanskih feudalaca prema osmanskim reformama uopšte možda najbolje oslikava epizoda koju je opisao ljekar u osmanskoj službi, Švajcarac Dr. Jozef Kečet u svojim memoarima, a koju je kasnije objavio i Hamdija Kreševljaković u sabranim djelima. Naime, imam Begove džamije hadži-Hafiz Kaukčija, ponesen vjerskim zanosom i pravedničkim elanom, odlazi na deputaciju kod osmanskog guvernera Akif Mehmed Paše kako bi se pobunio zbog ponovnih smutnji nastalih usljed zvonjenja na pravoslavnoj crkvi – prava kojeg su hrišćani tek stekli predmetnim reformama.
Svoj govor počeo je rečenicom iz Kur’ana, da bi ga guverner prekinuo riječima:
“Šuti magare bosansko, zar ćeš me ti učiti časnome Kur’anu?”
Opisana epizoda dočarava tendencije koje su dovele do razmimoilaženja između bošnjačkih prvaka i osmanlijskih zvaničnika. Dok su se prethodni svim silama suprostavljali bilo kakvoj liberalizaciji društvenih i političko-legislativnih odnosa, potonji su pokušavali – bilo svojom voljom, bilo silom prilika – istrajati na tome putu. Stoga, put kojim je Turska krenula nakon Prvog svjetskog rata ne bi trebao da čudi.
Naime, Osmansko Carstvo ušlo je u Prvi svjetski rat 1915. godine na strani Centralnih sila (predvođenih Njemačkom i Austro-Ugarskom), s nadom da će ponovno osvojiti neke od svojih bivših teritorija oslobođenih za vrijeme Balkanskih ratova.
Na kraju se, međutim, dogodilo suprotno, te je Sevreskim ugovorom iz 1920. godine, nekada moćno carstvo svedeno na feud u Anadoliji – manji od jedne petine današnje teritorije Republike Turske. Takvo jedno poniženje naposljetku je izbjegnuto zahvaljujući Oslobodilačkom ratu (1919–22), vođenom uglavnom protiv grčke vojske. Kada je rat završio pobjedom Turske, njen ključni vojskovođa Mustafa Kemal postao je nacionalni heroj.
Godinu dana docnije, proglasio je Tursku Republiku i postao njen neosporni predsjednik do svoje smrti 1938. godine, usput usvojivši prezime Ataturk ili “otac Turaka”. Ataturkova era u Turskojpredstavljala je jednopartijski sistem kojim je dominirala Narodna republikanska stranka, ili CHP. U pitanju je bio revolucionarni režim koji je težio revolucionarnoj transformaciji društva. Ataturkov ideološki projekt, koji je postao poznat kao kemalizam, počivao je na dva glavna stuba: turskom nacionalizmu i sekularizmu.
Oba stuba predstavljala su potpuni raskid s osmanskom prošlošću. Nacionalizam je podrazumijevao nacionalnu državu izgrađenu za Turke, za razliku od multietničkog Osmanskog Carstva. A sekularizam je podrazumijevao da islamu neće biti dopušteno da ima gotovo ikakvu javnu ulogu u ovoj novoj, modernoj, zapadno orijentisanoj republici. Kalifat, institucija koja je simbolizovala muslimansko političko vođstvo još od proroka Muhameda, ukinut je 1924., godinu dana nakon proglašenja republike.
Treba napomenuti da je ukidanje institucije Kalifata uzdrmao cijeli tadašnji islamski svijet, uključujući IVZ u monarhističkoj Jugoslaviji, do te mjere da su razni islamistički pokreti, poput Muslimanske braće u Egiptu, počeli nicati kao pečurke poslije kiše kao direktni rezultat njenog ukidanja te se bosanska ulema i ilmija umnogome vezala za njih, šaljući svoje kadrove na univerzitet Al Azhar u Kairu koji je bio pod punim patronatom Muslimanske braće i koji je odškolovao većinu bosanske ilmije i uleme koja je imala nečasnu ulogu tokom nacističke okupacije. Da je njeno ukidanje ostalo kolektivna trauma za islamski svijet do naših dana može potvrditi i činjenica da je ni manje ni više do Osama Bin Laden izdao proglas povodom 75. godišnjice od njenog ukidanja.
Nadalje, Ministarstvo šerijata je raspušteno, sufijski redovi i tradicionalne medrese zabranjene su, ostavljajući za sobom malo tragova organizovane religije, dok su džamije i islamski centri stavljeni pod rigoroznu kontrolu države. Osmanski fes je zabranjen, a šešir s obodom u evropskom stilu nametnut zakonom za vladine službenike. Islamski kalendar je zamijenjen gregorijanskim, a arapsko pismo latiničnim, čime je preko noći četrdeset miliona ljudi postalo nepismeno. Nastava arapskog jezika takođe je zabranjena, kao i izvođenje turske muzike – zabrana koja je trajala sve do sredine 1930-ih. Između dva glavna stuba kemalizma, nacionalizma i sekularizma, prvi je zadobio gotovo univerzalnu potporu turskog društva – sa značajnim izuzetkom najveće etničke manjine, Kurda.
SDA I AKP KAO VJERSKO-NARODNJAČKI POKRETI
Međutim, uticaj kemalističkog sekularizma bio je ograničeniji. Iako su veliki dijelovi turskog društva, uglavnom urbanog stanovništva, pozdravili kemalističku kulturnu revoluciju i postali njeni otvoreni čuvari, kako bi je održali netaknutom, generaciju za generacijom, ruralno stanovništvo, negdašnji feudalni zemljoposjednici, ulema te stanovništvo iz pasivnijih krajeva bilo je njen veliki protivnik. Tas na vagi hladnog građanskog rata, predstavljala je Vojska zajedno sa drugim ključnim elementima turske birokratije, poput pravosuđa.
S tim u vezi, Rebeka Vest u svome brilijantnom putopisu iz Jugoslavije, naslovljenom kao Crno jagnje, sivi soko, opisuje jednu scenu koja naslikava novonastalu diskrapanciju između revolucionarne Turske i – da posudim pojam od Tarika Haverića – tadašnjeg bosanskog muslimanskog subjekta. Ona opisuje svoju posjetu Sarajevu 1937. godine, zajedno s mužem Henrijem i prijateljem Konstantinom, čije ime je navodni pseudonim za srpskog pisca Stanislava Vinavera.
Tokom šetnje Baščaršijom primijete da se na svakom ćošku nalaze peglaone za fesove. Njen muž konstatuje da mora da je neka svetkovina u pitanju, budući da je malo vjerovatno da ljudi tako pomno peglaju fesove običnim danima. Ispostaviće se da baš toga dana u službenu posjetu Sarajevu pristižu turski ministri spoljnih poslova i odbrane, u pratnji ministra Bogoljuba Jevtića, i da je doček organizovan na željezničkoj stanici.
Vestova i njen muž pohode doček, opisujući kolone građana, desetine hiljada njih, kako koračaju prema stanici noseći stare osmanske barjake koje su s tavana i iz ostava izvukli, pjevajući pjesme i igrajući narodna kola. Kada voz pristigne na peron, iskrcavaju se tri čovjeka u francuskim frakovima, s polucilindrima na glavi te se dvojica počinju obraćati okupljenom građanstvu na francuskom jeziku, dok treći prevodi na maternji jezik okupljenih. Obraćanje je puno parola o industrijalizaciji, progresu, idiličnim odnosima dviju zemalja, vojnim sporazumima, obrazovanju itd. Tek tada masa shvata da su zapravo to turski poslanici.
Ni pomena Bosne, din islama, neraskidivih veza, ummeta. Naposljetku, Vestova opisuje pokunjeni povratak građana u grad, ističući tugu zbog tog naroda izgubljenog u vremenu i istoriji.
No, ubrzo će uslijediti Drugi svjetski rat, Narodnooslobodilačka borba i socijalistička revolucija, koja će vrlo slično turskoj kemalističkoj revoluciji emancipovati ovdašnje stanovništvo, donoseći modernost, pismenost, slobode, emancipaciju žene i sekularizam, ali time i izazivajući ozlojeđenost kod dijela stanovništva i inteligencije koji se, pokazaće se, nikada nije pomirio sa povlačenjem osmanske teokratske vlasti i nestankom privilegija koje je carevina jamčila.
Istorijskim usudom, u Bosni i Turskoj, 1990-ih, istovremeno na vlast dolaze reakcionarni vjersko-narodnjački pokreti s ciljem vraćanja kazaljke istorijskog sata unazad – SDA i AKP. U slučaju Bosnerazvojna linija bila je sljedeća: vladajuća kasta iz pozne osmanske uprave zadržala je svoje privilegije po dolasku austrijske okupacije, zauzevši ključne pozicije u novonastaloj IVZ i svjetovnim političkim institucijama koje je Austrija uspostavila. Njen primarni cilj bio je očuvanje feudalnih odnosa i zemljoposjedničkih privilegija zasnovanih na kmetstvu, u čemu je uspjela.
Iste pozicije, unatoč agrarnoj reformi i ukidanju feudalizma što se danas tobože naziva ekonomskim genocidom, naslijedila je i u međuratnom periodu. Najtvrdokorniji dijelovi predmetne elite odvojili su se od glavne vjersko-političke struje bliske tadašnjoj državi jer su uočili postepenu, tihu modernizaciju unatoč sopstvenim nastojanjima da se ona spriječi, te su osnovali organizaciju El Hidajepred početak Drugog svjetskog rata koju su pretežno popunili studentima kairskog univerziteta Al Azhar, okupljalište Muslimanske braće – islamističke organizacije nastale kao reakcija na Ataturkovu revoluciju. Kao omladinsko krilo El Hidaje osnovali su i đačku organizaciju Mladi Muslimani po uzoru na Muslimansku braću, čiji su članovi, uključujući kasnijeg kolaboracionistu Mustafu Busuladžića te Aliju Izetbegovića, djelovali tokom nacističke okupacije na polju retradicionalizacije bosanskih muslimana.
Po uspostavi socijalističke Jugoslavije, preživjeli članovi izgrađuju široku rodbinsko-interesnu mrežu koja opstaje sve vrijeme postojanja te države, da bi 1990. osnovali SDA kao glomazni narodnjački pokret, postavši njena udarna ideološka oštrica. Turski AKP njihova je karbonska kopija.
Dakle, kada se govori o tursko-bosanskohercegovačkim odnosima danas, zapravo se govori o odnosima dviju antimodernističkih, fanatično konzervativnih i u suštini privilegovanih društvenih struja koje se nikada nisu pomirile s padom Osmanskog Carstva, te osjećaju averziju prema svakom izrazu modernosti kojeg doživljavaju kao antiislamski i suprotan njihovim sitnosopstveničkim ekonomskim interesima – kako danas, tako i prije dvije stotine godina.
