ARHITEKTI ZLOČINA: Intelektualne elite s ključnom ulogom u raspadu Jugoslavije i dalje bez kazne

Kada se jugoslovensko tkivo počelo raspadati, intelektualne elite su već bile posijale riječi koje su ubrzo zamijenjene zveckanjem oružja. Riječi – ponekad uvijene, ponekad oštre, ali uvijek otrovne i zavodljive – izgovarane sa katedri, ispisivane pod svjetlom stonih lampi ili štampane na stranicama knjiga i novina. 

Intelektualna i akademska elita preuzela je ulogu arhitekata razdora, kartografa podjela i saučesnika u zločinu. Uloga tih ljudi od pera i znanja, koji su među mase unosili „umesto svetlosti sablazan“ – kako je Ivo Andrić zapisao – i dalje ostaje nedovoljno rasvijetljena.

Neki su nosili plašt disidentstva, pažljivo krijući da ih, zapravo, pokreće ogorčenost zbog gubitka privilegija i položaja nakon raskida s partijskom linijom, pretvarajući svoje lične frustracije u navodni moralni otpor. Drugi, nacionalisti u redovima same komunističke nomenklature, koristili su skrovite intelektualne forume kao poligone za oblikovanje mitova o ugroženosti, o krvlju natopljenim pravima, o granicama i međama, o nemogućnosti zajedničkog života, o istorijskim nepravdama. Tokom njihovih besjeda, ideje su postajale opasno oružje, a riječi su pretvorene u projektilne optužbe, u kolektivne patologije zidane na autoviktimizaciji.

Na um pada mračno zapažanje filozofa Karla Jaspersa o “krivici znanja”. Ona se u slučaju jugoslovenskih intelektualaca nije ogledala samo u nedjelovanju, već, mnogo više, u aktivnom postavljanju duhovnih temelja tragedije. Ako je Sokrat u svojoj Odbrani,tvrdio da je intelektualac obavezan da prkosi masi kako bi sačuvao razum i univerzalne principe, onda su jugoslovenski intelektualci činili upravo suprotno.

USTAV IZ 1974 GODINE

Štaviše, ako je pomenuta Sokratova apologija, koju je docnije rekonceptualizovao Kant kao hrabrost da se koristi vlastiti razum — Sapere aude, a Žulijen Benda do konačnosti ispolitizovao u svom traktatu “Izdaja intelektualaca” (La Trahison des Clercs, 1927), jugoslovenski intelektualci su je defamirali. Oni nisu samo povinovali svoja uvjerenja glasovima političkih aparatčika, već su ih artikulisali, strukturisali, oblikovali u doktrine i istima predali kao kulturno oružje.

No, da bismo razumjeli epilog, moramo shvatiti uvod.

Jugoslavija je de facto prestala postojati 1974. godine, usvajanjem ustava koji je formalno zadržao federalni karakter, ali suštinski inaugurisao konfederalno uređenje. Tim aktom, republike su postale suverene države, sa svim ključnim prerogativima državnosti, dok su republičke partije preuzele ulogu zastupnika i predvodnika svojih nacija (izuzev u Bosni i Hercegovini koja je bila ni, ni, ni, tj. i, i, i). Kako Dejan Jović uvjerljivo argumentuje, zajednička država tada je započela proces odumiranja, postajući više formalni okvir nego stvarna politička zajednica.

Posebno je kontroverzno bilo pitanje federalizacije Srbije unutar tog ustava. Naime, dok su republike dobile povećanu autonomiju, unutar srpske federalne jedinice izvršena je dodatna fragmentacija: autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo dobile su status gotovo jednak federalnim jedinicama, čime je Srbija faktički postala federacija unutar konfederacije. Ovaj potez izazvao je oštro protivljenje jednog dijela srpske partijske elite, koji ga je doživio kao nepravedan i destabilizujući.

Da li je njihova ozlojeđenost bila opravdana? Ako istoriju ne čitamo retroaktivno, kroz prizmu kasnijeg raspada Jugoslavije, možemo argumentovati da jeste. Ako je, naprimjer, princip istorijske posebnostibio osnova za autonomiju AP Vojvodine, zašto isti princip nije primijenjen na regije poput Dalmacije ili Istre, koje su takođe imale jedinstvene istorijske i kulturne identitete? Ako je, s druge strane, etnički princip bio ključan za autonomiju AP Kosova, zbog većinskog albanskog stanovništva, zašto onda nije zaokružena autonomna pokrajina od opština u kojima su Srbi činili većinu u SR Hrvatskoj?

Ovaj paradoks principa — istorijskog naspram etničkog — stvorio je osnovu za prvobitno nezadovoljstvo u Srbiji. Preuzimajući na sebe ulogu đavoljeg advokata, ne kako bih opravdao docnije srpske nacionalističke i osvajačke politike, već da bih ukazao na kontradikcije koje su bile ugrađene u ustavni poredak socijalističke Jugoslavije, možemo reći da je ovo nezadovoljstvo imalo osnova. Međutim, to nezadovoljstvo, koje je isprva tinjalo kao tihi resantiman, u godinama koje su uslijedile preraslo je u bestijalnu i paranoidnu eksploziju šovinizma.

Prateći srpsku kulturnu istoriju u posljednjoj dekadi Jugoslavije, jasno se vidi kako je pitanje principa postalo tematski i semiotički okvir unutar kojeg se oblikovala kulturna i intelektualna produkcija. Nakon prvih nereda na Kosovu 1981. godine, simbolička tenzija između integracije i dezintegracije, između zajedništva i partikularizma, počela je da prožima ne samo politički diskurs već i literaturu, pozorište i umjetnost. Ova decenija postala je vrijeme kulturnog zaokreta u kojem su pripovijesti o prošlosti, nacionalnom identitetu i traumi zamijenile partijsku krilaticu o bratstvu i jedinstvu.

DISKURS JUGOSLAVIJE KAO “SRPSKOG PORAZA”

Godine 1983. na sceni Jugoslovenskog dramskog pozorišta premijerno je izvedena Kolubarska bitka, epski prikaz pobjede srpske vojske u Prvom svjetskom ratu, čime se afirmisala slika herojske žrtve. Sjećanja na Veliki rat u oblasti kulturne i umjetničke produkcije, ali i u politici, nisu bila novina, iako se to danas često tako prikazuje. Još 1964. godine snimljen je film Marš na Drinu u režiji Žike Mitrovića, dok je sâm Josip Broz svake godine obilazio srpsko vojničko groblje Zejtinlik u Solunu, gdje je odavao poštu poginulim borcima.

Ipak, te 1983., predstava Kolubarska bitka bila je dočekana u potpuno drugačijem tonu, usijana nacionalističkom ekstazom i delirijumom. Paralelno, iste godine, kontroverzni dramski tekst Golubnjača Jovana Radulovića postavio je na scenu traumatične slike ustaških zločina nad Srbima tokom Drugog svjetskog rata, evocirajući uspomene na endehazijski genocid. Ove dvije predstave nisu bile samo kulturni događaji; one su bile manifesti nacionalne melanholije, apeli da se kroz prošlost sagleda sadašnjost, ali i upozorenja o nepravdama koje navodno nikada nisu do kraja ispravljene.

Godinu dana ranije, 1982., objavljen je roman Nož Vuka Draškovića. Priča o muslimanskom mladiću koji otkriva svoje srpsko porijeklo i kroz taj šok dolazi do “istine” o istorijskoj sudbinskoj podvojenosti srpskog naroda postala je bestseler, čitajući se ne samo kao roman, već i kao politički pamflet. Drašković, nekada blizak komunističkim vlastima, te šef kabineta Mike Špiljka, Tanjugov dopisnik iz Zimbabvea i sin partizanskog prvoborca, kroz svoju siromašnu prozu simbolično je raskrstio sa jugoslovenstvom, postavši glasnogovornik nacionalne frustracije, ali ujedno i rado viđeni gost četničke emigracije.

Docnije će, u predvečerje ratova, preobraziti svoj narativ u zagovaranje Velike Srbije, postavši autor monstruoznog povika o odsječenom barjaku i ruci – jezivog predizbornog obećanja. No, u maniru kakav jedino jugoslovenski intelektualci posjeduju, ubrzo će promijeniti dres, glatko se transformišući u antiratnog aktivistu i zagovornika ekumenskog dijaloga, kao da prethodna retorika nikada nije postojala. Ta nevjerovatna sposobnost prilagođavanja uvijek je išla ruku pod ruku s odsustvom stvarne odgovornosti za izgovorene i zapisane riječi. Ipak, treba priznati Draškoviću da je to učinio u trenutku kada to nije bilo oportuno, što ostavlja prostor da se povjeruje kako je to zaista bilo učinjeno iskreno.

Kulminacija ovog kulturnog trenda dostignuta je objavljivanjem Knjige o Milutinu Danka Popovića1985. godine, romana koji je u naredne tri godine doživio čak 40 reizdanja i tiraž od 500.000 primjeraka. Glavni lik, Milutin Ostojić, šumadijski seljak i personifikacija idealizovane srpske patnje, uzdigao se do statusa svojevrsnog nacionalnog sveca. Njegova ispovijest o apsurdu stvaranja zajedničke državeJužnih Slovena, korupciji i izdaji tokom Drugog svjetskog rata, kao i o licemjerju komunističke vlasti, sublimirala je gorki osjećaj koji je kazivao da su svi veliki ideali i žrtve bile uzaludne. Naivnost fiktivnog Milutina služila je kao alat za refleksiju o ključnim događajima XX vijeka, dok je istovremeno artikulisala ideju Jugoslavije kao privida zajedništva — “istorijske zablude” koju je, prema narativu, srpski narod platio krvlju i stradanjem.

Preteča Knjige o Milutinu može se pronaći u monumentalnoj tetralogiji Vreme smrti Dobrice Ćosića, koja je dovršena u osjetljivom periodu između Brionskog plenuma 1966. godine i usvajanja ustavnih amandmana 1972. godine. Ćosić, već tada smatran ideološkim hroničarem srpskog naroda, u ovom romanu-epopeji pokušao je naslikati istoriju zemlje viđenu kao tkanje velikih istorijskih tragedija. Prva dva toma, objavljena 1972. i 1973. godine, prate sudbinu seljaka, vojnika, političara i intelektualaca od početka Prvog svjetskog rata 1914. do strašne zime 1916. godine na Solunskom frontu, prikazujući ne samo krv i bol, već i moralne dileme zajednice koja je stajala na ivici ponora.

Ćosićev jezik, bogat arhaičnim izrazima i prožet epskom patetikom, sublimirao je narativ o srpskom narodu kao žrtvi istorije. Njegovi junaci nisu samo protagonisti; oni su alegorije “narodne duše”, simboli ukrštenih moralnih dilema i tragičnih izbora. Kroz njihove unutrašnje i spoljne monologe te bolne spoznaje, Ćosić gradi viziju “naroda-mučenika”, čija istorija ne poznaje raskoš ni radost, već samo stradanje i uzvišenu patnju.

U tom imaginarnom svijetu, koji će kasnije postati temelj za oblikovanje javnog mnijenja, srpski narod je, zapravo, poražen u Prvom svjetskom ratu. Ćosić je, kroz svoj bijesni resantiman, uspio da preokrene istorijsku stvarnost, pretvarajući istorijske pobjednike u istorijske gubitnike, a trijumf onih sa puškom u ruci u ratnu tragediju. On je, dakle, razumio samu Jugoslaviju kao srpski poraz, kao političko i kulturno mrtvorođenče, posljedično i kao nacionalnu sramotu.

Vreme smrti je stoga doživljeno kao mnogo više od romana — ono je postalo mitografski tlocrt, neformalna pseudoistorija koja je transcendirala književnost i postala ideološki okvir za razgoropađenu reinterpretaciju jugoslovenske prošlosti i sadašnjosti. U simboličkom smislu, Ćosićeva tetralogija je odražavala tektonske promjene u jugoslovenskom društvu: vrijeme kada je Brionski plenum označio kraj političke dominacije Aleksandra Rankovića i početak procesa koji će 1974. godine kulminirati konfederalnim ustavom, razbijanjem centralizma i ustupcima republičkim autonomijama.

Sve ove kulturne manifestacije nisu bile tek umjetnički izraz; one su bile dio šireg procesa semantičkog rastakanja jugoslovenskog ideološkog pejsaža. Teme stradanja i navodne istorijske nepravde počele su da preovlađuju, dok je simboličko ubistvo Jugoslavije već uveliko trajalo. Autonomija i disonanca, koje su proizašle iz ustava iz 1974. godine, bile su reflektovane u svakom narativu, svakoj priči i svakoj pjesmi toga vremena. Tako je, kako bi to rekao Mišel Fukó, diskurs proizveo realnost — realnost u kojoj su se mostovi gradili samo da bi bili srušeni, a nacije učvršćivale samo da bi se međusobno uništile.

ODBRANA I POSLJEDNJI DANI

Ni popularna kultura nije ostala po strani u toj složenoj mreži intelektualnih i kulturnih narativa. Godine 1981., dok su ideološke pukotine već bile vidljive, novotalasni bend Idoli izdao je svoj album Odbrana i poslednji dani, svojevrsni magnum opus jugoslovenskog novog talasa. Naslovljen po istoimenoj noveli velikog disidentskog romansijera Borislava Pekića, objavljenoj 1977. godine, album je bio prožet ironijom, estetikom dekadencije i nihilizma, reflektujući intelektualne tenzije epohe. Pekićeva novela, napisana u njegovim londonskim godinama političke emigracije, izlaže povijest Andrije Gavrilovića, naivnog i moralno ispravnog čovjeka iz naroda, čija urođena dobrota i predanost pozivu riječnog spasioca ga neminovno vode u ulogu žrtvenog jarca. Njegova tragedija nije samo lična, već je i metafora za sudbinu naciona, jednog svijeta u raspadanju.

Iako je riječ o remek-djelu novelističkog stvaralaštva, prožetog prepoznatljivim Pekićevim humorom i intelektualnom ironijom, Odbrana i poslednji dani dijelila je mnogo toga sa ideosferom koje su oblikovale Ćosićeva tetralogija i Knjiga o Milutinu. Kao i kod Popovića, Andrijina sudbina reflektovala je osjećaj uzaludnosti velikih ideala i žrtve malih ljudi, dok je, poput Ćosića, Pekić u svojoj prozi često naslikavao sudare epoha, raskorak između principa i stvarnosti, što je bilo suštinsko osjećanje vremena.

Album Idola „Odbrana i poslednji dani”, iako na prvi pogled apolitičan u svom izrazu, zapravo je bio neizbježan dio kulturnog krajobraza tog vremena, oblikovanog slojevima pesimizma, apsurda i kritičkog preispitivanja svakodnevne stvarnosti. Poput novele, nosio je u sebi tihu, gotovo sublimiranu poruku o nepomirljivim kontradikcijama jugoslovenskog društva. Nekoliko godina docnije, kada je Vlada Divljan, frontmen grupe, ispunjavao upitnik za tada popularni magazin Zabava, u kojem su ga pitali koga bi od istorijskih ličnosti pozvao na večeru, na prvo mjesto stavio je ime Dimitrija Ljotića. Ova izjava, koja se na prvi pogled mogla doživjeti kao provokacija ili, pak, ironija u duhu novog talasa, zapravo je bila simptom dubljeg kulturnog rascjepa u kojem su istorijske ličnosti, izvučene iz najmračnijih kutaka prošlosti, ponovo oživljavale kao simboli, stilske figure ili provokativni znakovi.

Sve ove tendencije u srpskoj kulturi i intelektualnom pejsažu, kako je vrijeme odmicalo, doživljavale su sve veće povampirenje, a u to vrzino kolo upleli su se i novinari i publicisti. Nekoć prestižne novine i časopisi poput Politike, Politike Ekspres, Dugе, Nina, Književne reči i drugih, počeli su davati prostor najprizemnijim, najparanoidnijim sadržajima, poput onih koji su hranili jezu umjesto intelektualne stimulacije. Umjesto da služe kao forum za razmjenu ideja, pretvorili su se u fabrike afera, proizvodili moralne panike i histerije, sve uz instrumentalizaciju kosovskog pitanja na način koji je izopačio srpsko društvo iznutra. Džungla u kojoj su se pokušavali formirati “patriotski” identiteti postala je sve prisutnija, a normalnost je polako nestajala pod težinom političkog i ideološkog kiča.Upravo su mediji odigrali ključnu ulogu kada su Večernje novosti u decembru 1986. godine objavile radnu verziju Nacrta Memoranduma SANU, koji danas predstavlja opšte mjesto u kolektivnom imaginariju slovenskog juga. Iako je pisan u dosadnom samoupravnom žargonu kojeg bi današnji mladi čitaoci teško razumjeli, bavio se temama decentralizacije Jugoslavije i navodne diskriminacije Srba. Njegovo objavljivalnje postalo je prelomna tačka, izazvavši burne reakcije širom zemlje. Iako nezvaničan, Memorandum je jasno formulisao opšte stavove srpskih intelektualnih elita i na suptilan način nagovijestio buduće krvave događaje, premda se njegov značaj ne treba preuveličavati.

Ipak, i drugdje su stvari počele da se mijenjaju.

Sredinom osamdesetih, Slovenija se okrenula do tada neviđenom liberalizmu unutar okvira postojanog komunističkog bloka. Geopolitički orijentisana prema zapadu, sa bogatom kulturnom baštinom koja je bila ponosno antifašistička, Slovenija je u tom periodu postavila temelje za razvoj vlastitog nacionalnog identiteta. Biti neopterećen nacionalnim manjinama, a posebno srpskom, stvorilo je mogućnost za slovenačku inteligenciju da potraži izlaz iz zajedničke jugoslovenske strukture. U ovoj atmosferi duhovne i političke dinamike nastao je talas građanskih inicijativa koje su se zalagale za provjeru legitimnosti komunističkih vlasti kroz slobodne izbore, dok je Slovenija polako prihvatala ideju nacionalne nezavisnosti kao ključnu tačku svog postojanja.

SLOVENAČKO PROLJEĆE

U tom kontekstu, Prilozi za slovenački nacionalni program (poznati i kao Nova revija 57) iz januara 1987. godine, postali su najeksplicitniji simbol slovenačkog nacionalističkog buđenja, refleksija intelektualnog i političkog nemira. Ovaj specijalni broj uglednog časopisa Nova revija, koji je sadržao 16 članaka nekomunističkih i antikomunističkih disidenata, otvoreno je izložio nesuglasice prema navodnim centralističkim težnjama unutar Saveza komunista Jugoslavije. Iako u njemu nije izričito pozvano na nezavisnost, naglašena je potreba za demokratskom transformacijom i suverenošću Slovenije.

Sam izlazak ovog broja izazvao je veliki skandal u tadašnjoj Jugoslaviji, koja je još uvijek nominalno bila čvrsta partijska država. Urednici Nove revije bili su pozvani na odbranu svojih stavova u javnoj raspravi, koju je organizovao Socijalistički savez radnog naroda, a pod prijetnjom državnih represalija. Iako je uredništvo bilo primorano da podnese ostavku, a političke snage su pokušale da uguše svaku opoziciju, ni protiv jednog autora ovog broja nije pokrenut sudski postupak, a časopis je mogao nesmetano da nastavi s radom.

Kao takvi, Prilozi za slovenački nacionalni program nisu bili samo intelektualni document, već i politički katalizator. Predstavili su prvi konkretan korak prema masovnom političkom pokretu – Slovenačkom proljeću, koje će se ubrzo realizovati kroz proteste protiv suđenja novinarima iz afere JBTZ. Taj niz političkih, društvenih i kulturnih inicijativa, sve u sklopu novog slovenačkog nacionalnog buđenja, otvoriće vrata za promjene koje će 1991. godine dovesti do nezavisnosti Slovenije.

Mnogi od autora članaka u ovom specijalnom broju kasnije će postati ključne figure u slovenačkoj političkoj sceni, ulazeći u koaliciju DEMOS, koja će predstavljati osnovu političkog preokreta, a posebno u Slovenačku demokratsku zajednicu.

Na ovom mjestu, dakle, treba naglasiti da raspad Jugoslavije nije bio samo geopolitički fenomen, a po mome mišljenju i katastrofa, već i međusobna borba nacionalnih intelektualnih elita koje će početkom devedesetih zauzeti najodgovornije političke pozicije u svojim republikama. Stoga, može se reći da su intenzivni sukobi koji su nastali između srpskih i slovenačkih intelektualaca, posebno nakon Titove smrti, iznjedrili potpuno novu filozofiju u razumijevanju postojanja zajedničke države. Slovenija je na tom putu bila precizno usmjerena, težeći da se „vrati u Evropu“, ali i da napusti jugoslovenski državni okvir.

U kontekstu intelektualnog i političkog života, Slovenija je bila u temeljnoj opreci sa ostatkom Jugoslavije. Dugo se vjerovalo da je ona ostvarila svoje istorijske težnje i nacionalne interese unutar jugoslovenske (kon)federacije, no pred jugoslovenskom krizom, čini se, taj narativ više nije mogao da izdrži. „Zaostali Balkan“ naspram „napredne Evrope“ postao je dominantna slika u slovenačkoj javnosti, gdje su mnogi intelektualci, čineći Sloveniju gotovo avangardom jugoslovenskog neslaganja, otvoreno govorili da ostatak Jugoslavije predstavlja prepreku napretku.

Slovenija je tako, od jednog od dijelova Jugoslavije, postala avangarda ideje o „novoj istorijskoj svijesti“, čije su implikacije na kraju vodile ka njenom osamostaljenju i ulasku u evropsku orbitu. Politika, umjetnost i intelektualni život tog perioda temeljili su se na oštroj kritici postojeće jugoslovenske strukture i afirmaciji potrebe za „novim početkom“. Kroz umjetničke pokrete, poput „Neue Slowenische Kunst“ (Nova slovenačka umjetnost) i kulturne subjekte, kao što je grupa Laibach,Slovenija je postavljala temelje za izlazak iz jugoslovenskog istorijskog narativa, oblikujući okvir za novu kolektivnu identifikaciju i politički angažman.

KAKO JE SVASTIKA ZAMIJENJENA PETOKRAKOM

Pacifistički, ekološki, feministički i slični pokreti, koji su sredinom osamdesetih činili snažnu građansku inicijativu u Sloveniji, mahom su nastajali u omladinskim klubovima i organizacijama. Upravo unutar tih krugova 1984. godine osnovane su lezbejska sekcija Lilith i homoseksualna sekcija Magnus, prve takve organizacije u socijalističkim zemljama.

Entuzijazam slovenačke alternative proizlazio je iz sve izraženije kritike nosilaca vlasti i, donekle, sistema u cjelini. Međutim, ta kritičnost kod Slovenaca nosila je kontradiktornu crtu: s jedne strane, nezadovoljstvo je bilo usmjereno ka Savezu komunista, pojedinim funkcionerima i institucijama koje nisu uspjevale da pronađu izlaz iz krize, dok je, s druge strane, čak 60% ispitanika 1986. godine izražavalo povjerenje u sistem socijalističkog samoupravljanja.

Slovenačka omladina se izdvajala od svojih jugoslovenskih pandana po snažnoj nacionalnoj obojenosti, čiji korijeni sežu još u vrijeme Drugog svjetskog rata. Jedan od najslikovitijih primjera tog fenomena bio je incident povezan s proslavom Titovog rođendana, kada je slovenačka omladinska partijska organizacija izazvala pravi skandal. Naime, za promociju jugoslovenske štafete, koja je bila simbol Dana mladosti, predložila je poster Hitlerove omladine. Na zvaničnom konkursu savezne omladinske partijske organizacije pobijedio je rad alternativnog slovenačkog kolektiva Novi kolektivizam.

U početku, plakat je prošao bez sumnje, sve dok nije otkriveno da je riječ o reinterpretaciji nacističkog postera iz 1936. godine, pod nazivom Treći rajh, autora Riharda Klejna. Novi kolektivizam je u svom radu sprovodio subverziju nacističkih simbola, zamijenivši svastiku petokrakom i prilagodivši druge ikonografske elemente socijalističkoj estetici. Nakon što je utvrđeno porijeklo inspiracije, poster je hitno povučen, a provokacija mladih slovenačkih umjetnika izazvala je pravu buru.

Ovaj događaj nije samo ukazao na subverzivnu kreativnost slovenačke alternativne scene, već je razotkrio i paradoks jugoslovenskog ideološkog poretka. Identifikacija žirija sa vizuelnom estetikom postera otkrila je latentnu sličnost između nacističkog i komunističkog simbolizma, čime je ilustrovana trajna veza komunističkog imaginarijuma s travestiranim motivima totalitarnih ideologija. Provokacija Novog kolektivizma bila je, na kraju, ironični komentar na nesvjesne tačke dodira između sistema koji su pretendovali na potpunu ideološku različitost.

Sve ovo moglo bi se tumačiti kao odraz napredne svijesti slovenačke omladine i duha koji, sagledan kroz prizmu poznih događaja, objašnjava zašto je baš Slovenija danas napredna i stabilna članica Evropske unije.

Međutim, priča o slovenačkoj intelektualnoj avangardi nije tako jednoznačna. Kao što su srpski, a kasnije i hrvatski i bosanskohercegovački intelektualci tonuli u dubine nacionalnog šovinizma, ni slovenački intelektualni oci nisu bili imuni na taj proces. Naprotiv.

Već sredinom osamdesetih, pažljivo oko moglo je zapaziti tekstove objavljivane u časopisima na srpskohrvatskom jeziku, poput Nina, Starta, Književne reči i Književnih novina, u kojima su slovenački intelektualci poput Dimitrija Rupela, Spomenke Hribar, Ivana Urbančića, Franceta Bučara, Nika Grafenauera i drugih počeli artikulisati ideje koje nisu samo nagovještavale zaokret ka nacionalnom ekskluzivizmu, već su ga i eksplicitno zagovarale. Ovi autori, kasniji potpisnici čuvene Nove revije 57, polagali su temelje slovenačkog nacionalnog programa, često zavijenog u retoriku demokratskih reformi, evropskog liberalizma i emancipacije od jugoslovenskog centralizma.

Već tada postajala je vidljiva slojevita priroda ovog intelektualnog pokreta: dok su spoljašnje poruke promovisale progresivne vrijednosti, unutrašnji porivi sve su više odražavali duboku ukorijenjenost unacionalnom romantizmu i prikrivenom šovinizmu. Ovaj kontrast postao je u potpunosti očigledan 1992. godine, tokom afere Izbrisani, kada su liberalni ideali ustupili mjesto političkim praksama koje su ogolile šovinističku suštinu ovih ranijih ideja.

Srpsko i slovenačko nacionalno buđenje početkom osamdesetih godina bilo je svojevrsni katalizator za procese koji će ubrzo zahvatiti čitavu Jugoslaviju. U toj političko-ideološkoj dinamici, dok su Beograd i Ljubljana krojili narativ političkih sukoba, Hrvatska je naizgled stajala po strani, ogrezla u cinizmu tzv. hrvatske ćutnje. No, ta ćutnja nije bila toliko izraz introspekcije izazvane traumama MASPOK-a, koliko pragmatično povlačenje pred ostvarenjem željene i po mome sudu smrtonosne konfederalizacije – ideje koja je u hrvatskoj političkoj misli dugo tinjala kao prvi korak k potencijalnom izlazu iz jugoslovenskog jedinstva.

DECENTRALIZACIJA JUGOSLAVIJE – SMRTNA OPASNOST ZA BIH

Na tragu tog promišljanja, koje je u osnovi već počelo potkopavati temelje jugoslovenskog poretka, Bosna i Hercegovina se nalazila u stanju institucionalnog paradoksa. Kao jedinstvena etnička tigrova koža, bila je s jedne strane rigidna partijska država, a s druge, u svojoj složenosti, ovisna o stabilnosti savezne strukture. Na ovo je s velikom lucidnošću ukazao Avdo Humo, jedan od najznačajnijih bosanskohercegovačkih komunista stare generacije. U svojoj memoarskoj građi Moja generacija, Humo je na nekoliko mjesta implicitno nagovijestio da će decentralizacija Jugoslavije, uprkos svojim prividnim blagodetima, za Bosnu i Hercegovinu biti smrtno opasna. No, njegova upozorenja nisu naišla na razumijevanje unutar političkog establišmenta. Naprotiv, pod bizarnom optužbom za muslimanski nacionalizam, Humo je isključen iz Partije 1972.

A šta je uslijedilo?

Raspadom Jugoslavije raspala se i Bosna. Možda ne formalno, ali suštinski svakako. Iako nije snosila nikakvu odgovornost za urušavanje zajedničke države, upravo je Bosna platila najvišu cijenu tog raspada. Kao prostor isprepletenih identiteta i interesa, postala je žrtva spoljnih ambicija koje su zapalile unutrašnje podjele, dok je njena politička, društvena i moralna struktura razbijena do neprepoznatljivosti.

Jedini pravi garant opstanka Bosne u njenom prirodnom obliku bio je opstanak Jugoslavije. Bez zajedničkog jugoslovenskog državnog okvira, koji je barem nominalno štitio njenu složenost, Bosna je ostavljena na milost i nemilost istorijskih antagonizama koji su češće no rjeđe uvoženi spolja.

Po mom shvatanju, ključ raspada Jugoslavije ležao je u rukama Beograda i Ljubljane – u ideološkim laboratorijama srpskih i slovenačkih intelektualnih elita, koje su imale priliku da zaustave taj proces, ali su umjesto toga odlučile da ga ubrzaju. Njihove vizije, naizgled nepomirljive, zapravo su bile ujedinjene zajedničkim resantimanom. Taj prividni antagonizam postao je osnova zlokobnog savezau kojem su složeni odnosi između srpskih i slovenačkih intelektualaca oblikovali budući tok događaja. Sve je počelo stidljivim dijalozima Dobrice Ćosića i Dimitrija Rupela, Antonija Isakovića i Drage Jančara, gdje su razmjenjivane ideje o redefiniciji jugoslovenske ideje, da bi kulminisalo međusobnim bojkotima, zapljenama imovine i, konačno, fingiranim ratom.

Ovakva dinamika omogućila je da starčevićevska, kriptoustaška misao podivlja u Hrvatskoj – misao koja je oduvijek tinjala pod površinom, čekajući samo pravi trenutak da izbije na površinu. Bez slovenačke nezavisnosti, hrvatska nezavisnost ne bi bila moguća, a upravo je ta ideja, uslovljena događajima u Sloveniji, postala ključni pokretač političkih ambicija u Hrvatskoj. A bez nezavisnosti te dvije republike, Jugoslavija bi opstala, koliko god nesavršena, što bi Bosnu spasilo najgore sudbine. Rat u Bosni bio je direktna posljedica domino efekta koji je započeo u Beogradu i Ljubljani, a zatim se zahuktao u Zagrebu. Ovaj lanac događaja, ispunjen nacionalističkim ambicijama i političkim fantazmogorijama, ostavio je Bosnu da postane najkrvavije poprište sukoba, gdje su se isprepleli etnički konflikti, ideološke razmirice i brutalna otimačina teritorija.

Možda bi naši životi krenuli drugačijim tokom da je Jugoslavija imala dostojne intelektualne elite. Bolje je sto godina pregovarati, poput Katalonaca i Španaca, nego dva dana ratovati. Ali, ideološki ekstremizam i nacionalističke ambicije ugušili su svaku mogućnost racionalnog kompromisa, a cijenu tog pogubnog izbora platili smo svi.

Ostaje, međutim, žal što uloga intelektualne i akademske klase u krvavom raspadu Jugoslavije i počinjenim zločinima nikada nije valjano prepoznata. Žalosno je što glavni ideolozi zločina — ne političari ili vojnici koji su direktno okrvavili ruke, već oni misaoni arhitekti — nisu našli svoje mjesto u sudnicama Haškog tribunala.

Nakon svega što nam se desilo devedesetih, neophodna je bila sveobuhvatna lustracija, svojevrsna provjera i denacifikacija, sprovedena milom ili silom. “Izvolite, gospodo,” trebalo je reći, “pokažite i dokažite šta ste govorili, šta ste pisali, šta ste deklamovali, šta ste režirali, kako ste izvještavali u godinama koje su vodile u kataklizmu.” No, taj obračun s prošlošću nikada se nije desio, i posljedice tog propusta zauvijek će nas proganjati, ostavljajući nas zarobljene u začaranom krugu neraščišćenih trauma i neprepoznatih odgovornosti.

———————————————————————————————————————————————————————————————————————

Više od autora: 

IDEOLOGIJA – ILI ISTO ŠTO I DEMAGOGIJA: Procvat populizma u Bosni i Hercegovini

BOSNA MAJKA, TURSKA U SRCU: Historijat odnosa – u četiri slike

——————————————————————————————————————————————————————————————————————–

Preuzimanje tekstova Valtera je dozvoljeno, ali uz obavezno navođenje izvora te postavljanje linka ka izvornom tekstu na http://www.valterportal.ba

——————————————————————————————————————————————————————————————————————-