SUVERENITET ILI SUVERENI PROTEKTORAT: Žan Boden u Centralnom dnevniku

Suverenitet ili suvereni protektorat

——————————————————

Politička i pravna filozofija Engleske od Bentama naovamo mnogo je učinila za slavu Tomasa Hobsa. Pobožne ruke postavile su mudraca iz Malmsburija na pijedestal na kojem njegov osobeni genij može dobiti zasluženo priznanje. I danas, naime, i engleska politika i jurisprudencija gledaju na Hobsa kao na svog filozofskog praoca.

Njegova odanost monarhijskom poretku, iako istorijski evidentna, s pravom se smatra slučajnom, a ne suštinskom odrednicom njegove teorije. Odvojeno od tog usputnog elementa, čvrsta i trajna srž njegovog sistema nalazi se u njegovom učenju o suverenitetu – o krajnjoj prirodi političkog i pravnog autoriteta.

Matematička preciznost njegove analize na tom polju predstavlja upečatljiv kontrast u odnosu na zbrkano mišljenje većine njegovih savremenika, a engleska škola pozitivnog prava nije učinila mnogo više do razvijanja pojmova koje je on jasno definisao. Štovanje koje Englezi iskazuju Hobsu stoga je u potpunosti opravdano.

IZMEĐU BODENA I HOBSA

Ali, iako je njegov doprinos razvoju političke nauke bio velik i značajan, sasvim je pogrešno misliti da istorija teorije s kojom se njegovo ime povezuje počinje s njim. Promišljeni Englezi ponekad priznaju ostrvsku ograničenost svog nacionalnog karaktera. Upravo ta osobina, vjerovatno, objašnjava čestu zapostavljenost Hobsovog kontinentalnog prethodnika, Žana Bodena, na engleskoj akademiji.

Ista ta sklonost vidi se i u uobičajenom pripisivanju teorijâ društvenog ugovora i narodne suverenosti piscima puritanske revolucije u Engleskoj. U stvarnosti, te su ideje igrale veliku ulogu na evropskom kontinentu sedamdeset i pet godina prije nego što su postale poznate u Velikoj Britaniji. Ipak, anglosaksonski duh nije naročito istorijski: njega zanima primjenjivost, a ne porijeklo političkih ideja. Uostalom, upravo je na tu temu – premda drukčije formulisanu – Ričard Rorti održao svoje čuveno predavanje u Sarajevu 2005. godine.

Ne bi stoga bilo previše smjelo reći da većina obrazovanih i prosječno kultivisanih Amerikanaca vjeruje kako je Tomas Džeferson „izmislio“ teoriju prirodne slobode i jednakosti izraženu u preambuli Deklaracije nezavisnosti – kao što bi, vjerovatno, Džordž Treći lako bio priznat kao glavni zastupnik teorije apsolutne monarhije.

Istorija političkih teorija, kao plodna grana filozofske opšte istorije, još uvijek nije dobila dovoljno pažnje među narodima engleskog govornog područja. Od sistematskih djela na engleskom jeziku vrijedi pomenuti tek izvrsnu, ali nedovoljnu An Introduction to the History of the Science of Politics Frederika Poloka. Koliko god bila sažeta, ta klasična knjiga otvara poglede koji čitaoca vode daleko izvan engleske istorije i književnosti. Jedna od njenih najvažnijih sugestija jeste da su se u religioznom i političkom haosu evropskog kontinenta, naročito Francuske XVI vijeka, oblikovale dvije ključne teorije moderne politike: teorija apsolutne monarhije i teorija narodne suverenosti.

Engleska pod Tudorima imala je praksu apsolutne vlasti, ali nije formulisala i njenu teoriju. Hobs je stvorio racionalnu doktrinu tek u trenutku kada je takva praksa nestajala. U Francuskoj su pak hugenotski pisci razvili ideju narodne suverenosti koja će docnije trijumfovati u Engleskoj, ali kada je red ponovo uspostavljen u njihovoj zemlji, političko je pitanje riješeno u skladu s principima apsolutne monarhije.

Mislilac koji je najpotpunije oblikovao teoriju koja je tada zadobila prevagu zvao se Žan Boden. Upoređujući njegove stavove s Hobsovim, lako se mogu uočiti sličnosti koje zaslužuju pažnju. Međutim, to nikako ne znači da je Englez slijepo slijedio svog francuskog prethodnika. I površno poznavanje Hobsovog intelektualnog opsega dovoljno je da ga oslobodi svake sumnje u podaništvo tuđem mišljenju; razlike između njih dvojice, u metodu i filozofskom temperamentu, podjednako su izražene kao i sličnosti u pojedinim zaključcima. Političke okolnosti u kojima su živjeli bile su, međutim, u mnogo čemu slične i zajedno su ih vodile ka istom rješenju vlastitih problema.

Tako su, polazeći s različitih tačaka i različitim putevima, obojica stigla do istog cilja. Ali, Boden je vremenski prethodio Hobsu, i nije nimalo umanjujuće pretpostaviti da je njegovo djelo imalo izvjesnog uticaja na oblikovanje Hobsove filozofije. Godine koje omeđuju Bodenov život – 1530. i 1596. –odmah prizivaju nemir njegovog političkog okruženja. To je bilo doba u kojem je, slabošću i zločinom, izumrla dinastija Valoa. Snage feudalizma, oživljene slabljenjem kraljevske vlasti, i snage vjerske mržnje, podstaknute reformacijom, gurnule su Francusku u anarhiju.

KAKO SE POJAVILA „REPUBLIKA“

Gotovo četiri decenije zemljom je vladalo stanje stalnog građanskog rata. To je bilo doba Gizova, Katarine de Mediči, pokolja na Svetog Vartolomeja i Katoličke lige. Francuska istorija tog razdoblja predstavlja galsku verziju Ratova ruža i puritanske revolucije.

U građanskim i vjerskim sukobima svoga doba, Žan Boden nije bio, ni po karakteru ni po obrazovanju, stvoren da bude ogorčeni partijski borac. Njegova je priroda bila u potpunosti naučna i filozofska. Toliko je, zapravo, bio daleko od bilo kakvih vjerskih predrasuda, koje su u tim nemirima igrale presudnu ulogu, da se do današnjeg dana ne zna sa sigurnošću kojoj je vjeri pripadao. Školovao se za pravnika, ali nije posjedovao duh praktičara. Tražeći sreću u Parizu (rođen je u Anžeu), izgleda da nije imao uspjeha u advokaturi; ali njegovo prvo objavljeno djelo odmah je izazvalo gnjev ni manje ni više nego Kužija, tada neprikosnovenog vođu francuskih pravnika. Boden, koji je pravo posmatrao iz perspektive univerzalne istorije, otvoreno je kritikovao ekskluzivno bavljenje rimskim pravom, karakteristično za to doba; Kuži je bio sablažnjen tom „jeresi“.

Bodenova ga je sposobnost ubrzo dovela u vezu s kraljevskim dvorom, i najveći dio života proveo je u javnoj službi. Dobro upoznat s političkim silama svoga vremena, odlučno se suprotstavio svim centripetalnim, razornim tendencijama. Zajedno s kancelarom L’Hopitalom i drugim uglednim misliocima koji će docnije biti poznati pod imenom Les Politiques, Boden je nastojao obuzdati svaku frakciju – bilo katoličku, bilo hugenotsku, bilo Gizovu, bilo Burbonsku – i usredsrediti vlast u rukama monarha.

Makijavelističke metode Katarine de Mediči i njene ozloglašene djece dugo su činile politiku umjerenih nemogućom, ali upravo njima treba zahvaliti docnije stupanje Henrija IV na presto. U ogromnoj masi literature koju su građanski ratovi iznjedrili, rijetko se mogla naći bilo kakva odbrana apsolutne kraljevske moći. Hugenoti i katolici podjednako su, u najžešćim tonovima, proglašavali dogme narodne suverenosti i tiranoubistva. Naravno, kriteriji tiranije bili su međusobno suprotstavljeni: za kalvinistu je zavjera na Svetog Vartolomeja bila najubjedljiviji dokaz tiranije, dok je za papistu to bilo napuštanje Lige.

Podjednako raznolike i zbunjujuće bile su i teorije o tome ko ima vlast da odluči o svrgavanju tiranina. Da li je ta moć bila u opštem tijelu podanika, u privilegovanim staležima, u državnim skupštinama, u parlamentima, u stranim vladarima, ili u papi?

Svako od tih rješenja imalo je svoje zagovornike, ali nijedno nije ubijedilo više od uskog kruga pristalica. Vrijeme nije bilo naklonjeno strogoj logici ni jasnom mišljenju: rasprava, a ne filozofija, bila je u središtu uma; strast, a ne razum, bila je pokretačka sila.

U tom haosu misli i osjećanja pojavila se Bodenova Republika, jasno izdvojena od svojih savremenika po filozofskoj staloženosti duha, širini znanja, preciznosti analize i tačnosti logike. Knjiga je u potpunosti odražavala svog autora. Boden, poput Hobsa šezdeset godina docnije, nije mogao pronaći čvrsto uporište u teorijama tadašnjih frakcija. Osjetio je potrebu za sistemom koji bi negdje utjelovio jasan i neupitan izvor autoriteta.

Njegovo istorijsko i filozofsko obrazovanje dalo mu je metodu; proučavanje Aristotela sugerisalo mu je okvir djela; pravničko iskustvo omogućilo mu je da razradi fine pravne distinkcije; a nužda vremena nagnala ga je da trijumfalno predstavi preciznu teoriju suvereniteta.

Dovoljno je podsjetiti da su Hobsova O građaninu (De Cive) izašla 1647., a Levijatan 1651. godine, da bismo uvidjeli koliko su uslovi u kojima je on pisao bili slični onima koji su okruživali Bodena. Engleski i škotski puritanci su s jednakim žarom osuđivali tiraniju kao što su to prije njih činili hugenoti, i s još većim žarom pružali otpor tiraninu; londonski parlament je na monarha postavljao praktična ograničenja učinkovitije nego što su to ikada učinili francuski staleži; a u tadašnjoj literaturi bilo je jednako mnogo strasti, a ništa više jasnoće i opšteprihvaćene doktrine nego u doba zavjere na Svetog Vartolomeja.

BODEN KAO PRIRODNI NASLJEDNIK ARISTOTELA I MAKIJAVELIJA

Hobs je svoja politička djela objavio u egzilu. Saziv Dugačkog parlamenta bio je previše za njegove ionako krhke živce, pa je odmah pobjegao u Francusku – „prvi od svih koji su pobjegli“, kako je sâm iskreno priznao. U Parizu je živio u bliskim odnosima s rojalističkom kolonijom i neko vrijeme bio učitelj budućem kralju Karlu II. Poput Bodena, i on je bio vezan za rojalistički tabor u doba građanskog razdora.

Takođe – poput Bodena, i on je napisao svoju političku filozofiju s izričitom namjerom da postigne tačnost u pojmovima države i suvereniteta. Ali kada uporedimo filozofske metode ova dva mislioca, suočavamo se s najširim mogućim rasponom razlika.

U Bodenu vidimo prirodnog nasljednika Aristotela i Makijavelija, te preteču Monteskjea – mislioca koji, polazeći od čovjekovog iskustva u društvenom i političkom životu, nastoji da iz njega izvede opšta načela na kojima taj život počiva. Stranice Republike prepune su istorijskog znanja iz svih epoha i krajeva svijeta, pa se nauka o državi kod Bodena pojavljuje u punom smislu kao induktivna nauka. Hobs je, s druge strane, bio potpuno prožet duhom koji je u njegovo doba donosio zadivljujuće rezultate u fizici i matematici. Za njega je geometrija bila jedina istinska nauka, a samo tačnost njenog metoda i zaključaka mogla je zadovoljiti njegov razum.

Prema tome, Levijatan ne sadrži onu širinu erudicije koja ispunjava Bodenovu Republiku; umjesto toga, sadrži niz definicija u kojima su osnovni pojmovi nauke formulisani i razgraničeni s izvanrednom oštrinom, a iz njih se zatim izvodi lanac zaključaka tako čvrst i uvjerljiv da čitaoca neminovno dovodi do filozofovih teza. Kritičar koji pokuša da napadne Hobsov sistem u bilo kojoj tački njegovog razvoja mora biti zaista odvažan: kao i Euklid, Hobs se može osporavati jedino u njegovim premisama.

Njegova politička djela gotovo da su potpuno lišena istorijskih referenci. On uspjeh svojih teorija zasniva isključivo na intelektualnom ubjeđenju koje treba da proizvede njegovo apstraktno rezonovanje o ljudskoj prirodi; dok se Boden, nasuprot tome, oslanja na tumačenje konkretnih činjenica ljudskog iskustva. U jednoj tački ova dva filozofa ipak dolaze na zajedničko tlo – u svom odnosu prema autoritetu. Obojica su pravi predstavnici renesanse i zato pokazuju duboko preziranje metodâ sholastike. Boden se žali na beznadežnu raznolikost pogleda među onima koji su pisali o politici i zaključuje da nije vrijedno trošiti vrijeme na „vaganje autoriteta“.

Hobs, s druge strane, ne propušta nijednu priliku da izrazi svoj prezir prema sholastičarima i, uopšte, prema svakome „ko prihvata zaključke na vjeru autora, a ne polazi od prvih stavki svakog promišljanja – od značenja riječi utvrđenih definicijom“. Oni koji se oslanjaju na autoritet mogu vjerovati, ali ne mogu znati. Kada postavlja temelje svog razmatranja suvereniteta, Boden uveliko slijedi linije Aristotelove Politike. Društvena osnova i filozofski cilj države, analiza porodice i razlika između porodice i države, obilježja očinske vlasti i institucija ropstva – sve je to kod Bodena obrađeno na način koji snažno podsjeća na grčkog prethodnika.

Ali ne može se reći da je Boden podanički vezan za Stagiritu u svojim zaključcima. On je, paradoksalno, previše vjeran Aristotelovom metodu da bi došao do Aristotelovih rezultata. U filozofiji zasnovanoj na istoriji, slučaj hronologije duboko utiče na razlike među sistemima: kasniji pisac nužno raspolaže s više istorije iz koje može da generalizuje.

SUVERENITET I DEFINICIJA DRŽAVE

Devetnaest vijekova dijelilo je Bodena od Aristotela – vijekovi ispunjeni upečatljivim društvenim i političkim pojavama. To što je bilo koji od grčkih principa mogao biti prihvatljiv Francuzu, veliko je priznanje Aristotelovom geniju; ali to što ih je toliko mnogo Boden izmijenio ili odbacio, najčvršći je temelj za njegov vlastiti ugled. Uticaji koji su najvidljiviji tamo gdje se Boden udaljava od Aristotela dolaze iz rimske istorije i prava, talmudske tradicije i savremene evropske istorije.

Ne namjeravam se ovdje zadržavati na aspektima Republike koji izlaze izvan opsega doktrine o suverenitetu, ali vrijedi usput pomenuti neke upečatljive. Autor već na početku formuliše definiciju države koja odražava najočiglednije karakteristike njegove filozofije: „Država je zajednica porodica i njihovih zajedničkih dobara, kojima upravlja suverena vlast i razum.“ 

U ovoj definiciji sadržano je, a docnija poglavlja to razrađuju, da je porodica temelj države, kako u istorijskom tako i u logičkom razvoju; da se mora razlikovati između interesa koji su zajednički i onih koji to nisu; da je vrhovna vlast nužna za samu ideju države; i da je svaka vlast uslovljena moralnim ciljem i racionalnim pravilom. Pod racionalnim pravilom on podrazumijeva vladavinu u skladu s onim prirodnim zakonom koji obuhvata naredbe pravde. Vladavinu razuma, a ne strasti, on smatra neophodnom da bi se razlikovala država od gusarske družine.

Kada detaljno razmatra društvene odnose, on suprotstavlja teorijama predmarksističkog komunizma ne samo Aristotelove argumente, već i praktične rezultate anabaptističkih krajnosti u Njemačkoj. Porodični odnosi su pažljivo analizirani, uz sklonost ka shvatanju bračne vlasti koja ima više srodnosti s pravima paterfamilijasa u rimskom pravu nego s „ustavnom vlašću“ Aristotelovog muža.

Na kraju, Boden sebi stvara posebno mjesto u istoriji društvenog razvoja svojim opsežnim napadom na moralne i filozofske temelje institucije ropstva. Što se tiče Hobsa i Bodena, ne bi bilo čudno da je potonji, a ne prvi, smatrao da država ima svoje porijeklo u svjesnom činu volje od strane određenog broja pojedinaca. Teorija društvenog ugovora o postanku države bila je tako direktan proizvod obnove rimskog prava u Evropi do te mjere da je pravnik XVI vijeka sasvim prirodno mogao da je prihvati.

Ali u Bodenovo doba ideja takvog ugovora bila je oružje gotovo isključivo onih frakcija kojima se on suprotstavljao; i ta činjenica, u kombinaciji s njegovom istorijskom sklonošću, usmjerila ga je ka Aristotelovom poimanju države kao pojave koja se razvija manje-više nesvjesno iz unutrašnjih osobina čovjeka i njegove okoline.

U osmom poglavlju Republike Boden prelazi na formalno razmatranje suvereniteta. Ideja, kako sâm kaže, sadržana je već u njegovoj definiciji države: suverenitet je vrhovna vlast nad građanima i podanicima, neograničena zakonima. Vlast koja je istinski suverena mora biti ne samo vrhovna nego i trajna – bez vremenskog ograničenja, jer vlast s rokom trajanja i nije vlast nego služba. U tom smislu, ni rimski imperator, uprkos ogromnim ovlašćenjima, nije bio suveren: njegova moć nije bila apsolutna jer je imala rok trajanja. No, da ne bih i sâm postao žrtva teoretskog apsolutizma, ovdje ću se zaustaviti.

DOMAĆI „CAREVI“ BEZ CARSTVA I PROFESORI BEZ KATEDRI

Zašto se, uopšte, vraćati filozofu iz XVI vijeka, čije se viđenje suvereniteta danas čini arhaično – kao predmoderna, misaona relikvija iz doba prije nego što je čovjek postao građanin koji umije razlikovati državu od dvora?

Zato što se u toj naizgled zastarjeloj formuli krije filozofski talog svijeta kojem pripadamo. Jer između Bodena i nas, pokazuje se, nije proteklo vrijeme, nego samo privid istorijske linearnosti. Kod nas je suverenitet, istina, vrhovan – ali ne i izvoran; trajan – ali samo u teoriji; neograničen – osim svim mogućim ograničenjima. Metafizička moć suverena, kakvu su zamišljali Boden i Hobs, u modernom dobu se diseminira i sekularizuje kroz građanina – pojedinac postaje uporište unutrašnjeg suvereniteta, dok država zadržava samo njegovu spoljašnju dimenziju. Otuda i paradoks Bosne i Hercegovine: država bez suverenosti.

Unutrašnji suverenitet podrazumijeva potpunu vlast i autoritet unutar sopstvene teritorije, odnosno unutar političke zajednice. To je ono što Hans Kelsen naziva Kompetenz-Kompetenz, moć da se odlučuje o vlastitim normama i hijerarhiji važenja prava. Spoljašnji suverenitet, nasuprot tome, označava nezavisnost i punu autonomiju države u odnosu na bilo koju drugu državu ili stranu vlast – dakle, njenu sposobnost da se pojavi kao subjekt međunarodnog prava, ravnopravan među jednakima.

U teorijskom smislu, unutrašnji suverenitet je pitanje autoriteta, a spoljašnji pitanje priznanja. Država mora najprije imati unutrašnju sposobnost da vrši vlast, da bi uopšte mogla biti priznata kao suverena spolja.

A upravo tu nastaje naša paradoksalna situacija. Bosna i Hercegovina je sui generis primjer, jer je stekla nezavisnost prije nego što je uopšte zadobila unutrašnji suverenitet. Mi posjedujemo ono spoljašnje – priznanje, zastavu, međunarodni subjektivitet – ali ne i ono unutrašnje, jer se odluke o ključnim pitanjima ne donose u okviru jedinstvene političke volje.

Moderne teorije o suverenitetu, nastale nakon Bodena i Hobsa, dakle u kontekstu Francuske buržoaske revolucije i uspona liberalne države, polaze od toga da je suverenitet tek prvi stepen u razvitku moderne političke zajednice. Suverenitet suverena, onako kako ga je razumio Žan Boden, pripada epohi apsolutnih monarhija: monarcha legibus absolutus – vladar koji stoji iznad zakona, sa slobodom da ih donosi i ukida prema vlastitoj volji.

Podanici duguju poslušnost sve dok im on obezbjeđuje mir. U ustavnom smislu, pojam suvereniteta moderne države ističe zahtjev da država ima prednost nad parcijalnim interesima koji razdiru društvo: ono što je Benžamen Konstan na prelazu s XVIII na XIX vijek smatrao neophodnim ograničenjem samovolje naroda u ime slobode pojedinca, Habermas će, u pedantnijem vijeku, nazvati proceduralnom racionalnošću – elegantniji izraz za isto staro nepovjerenje prema gomili.

Posebno je važno istaći da je suverenitet kao obilježje moderne države neraskidivo povezan s pojmom legitimiteta. Dok suverenitet omogućava provođenje državne sile, legitimitet opravdava njenu upotrebu. Državna vlast može trajno vršiti silu samo dok posjeduje legitimitet; njegovim gubitkom, sila gubi moć, a moć se pretvara u nasilje. Suverenitet i legitimitet, dakle, stoje u dijalektičkom odnosu: bez jednog, drugi gubi smisao.

U tradicionalnom modelu, onom što ga Karl Šmit u Političkoj teologiji naziva „suverenitetom odluke“, vladar crpi legitimitet iz tradicije, često i iz božanskog porijekla. U modernom poretku, suverenitet pripada narodu, a vlast se opravdava voljom građana. Time se događa smjena dinastičkog suvereniteta narodnim suverenitetom – suverena odluka više nije izraz volje monarha, već volje naroda kao političkog subjekta. No pojam naroda ostaje višeznačan.

IZMEĐU NACIJE I NARODA

U našem jeziku riječi narod i nacija gotovo su sinonimi, dok u engleskom ta dva pojma nose različite slojeve značenja. People je izraz širokog kolokvijalnog opsega: može označavati društvo u cjelini, građanstvo, određenu zajednicu, klasu ili čak etničku skupinu. Nasuprot tome, Nation podrazumijeva političku zajednicu svih građana. Otuda i paradoks našeg jezika: postojanje dubleta Ujedinjene nacije i Ujedinjeni narodi – konstrukcija koja je na drugim jezicima besmislena, ali simptomatično otkriva našu pojmovnu neodređenost između društva i države, zajednice i nacije.

Upravo se iz te semantičke pukotine rađa genealogija modernog naciotvorstva. Koncept građanske nacije oblikovan je Francuskom buržoaskom revolucijom i idejama prosvjetiteljstva, dok mu se nasuprot javlja koncept etničke nacije, ukorijenjen u germanofonskoj intelektualnoj tradiciji i oblikovan kao reakcija na Napoleonove osvajačke pohode.

Bosna i Hercegovina, međutim, ostaje rastrzana između ta dva pola – između People i Nation: nema funkcionalni suverenitet građana, niti jedinstvenu naciju kao politički subjekt. Ona je, kako bi rekao Habermas, postnacionalna država bez postnacionalne svijesti – priznata spolja, ali neosmišljena iznutra.

U toj kakofoniji jedni kunu OHR, drugi mu se udvaraju, treći strpljivo čekaju poziv na konsultacije. I svi, naravno, znaju ono što se javno ne izgovara – da od suvereniteta ovdje postoji samo suvereni protektorat. U takvom prividu državnosti, gdje se suverenitet mjeri stranim diktatom i lokalnom sujetnom mimikrijom, nastaje paralelni svijet potkapacitiranih poluinteligenata koji patriotizam i izdaju kroje po ličnoj mjeri.

I tu se, neizbježno, javlja staro pitanje: šta je bilo prije – kokoška ili jaje? Da li je rat proizveo nemogućnost političkog dogovora, ili je „dogovor naroda“, predvođen – gle ironije – „legitimnim političkim predstavnicima“, skrojen da se skinu komunisti i onemoguće reformisti, zapravo proizveo rat? Da li je glupost – ona ontološka glupost neznanja o vlastitom neznanju – prethodila svemu tome, ili ju je rat samo institucionalizovao?

Na kraju, ispada da nije rat razorio razum, nego razum, takav kakav jeste, proizveo potrebu za ratom– da bi se, pod maskom „dogovora naroda“, zauvijek spriječio svaki dogovor među ljudima.

Stoga, kada svaki zavađeni krug osniva vlastitu akademiju nauka, svaki ozlojeđeni skriboman samoproglašava svoj institut, svaki dojučerašnji ahbab postaje današnji dušman, čovjeku ne preostaje drugo nego da, po uzoru na Čehova, ostane trijezan u društvu gdje svako pijan od vlastite pameti drži govor o svijetu koji ne razumije. A za one koji još vjeruju da se o državi raspravlja ozbiljno, dovoljno je uključiti centralni dnevnik onoga koji rat nikako da odjavi.

Tamo, na krajnjem polu leksičkog spektra našeg policentričnog jezika, riječ država biva najerotičnija– predmet plemenske onanije i institucionalne impotencije. Jer upravo tamo, između vremenske prognoze i reklame za brzi kredit, tradicija zapadne političke filozofije melje se u kašu medijske metafizike, skrojene po mjeri proverbijalnog bosanskog balvana. Tako se ovdje, dragi čitaoče, perpetuira najčudesnija politička pojava savremenog doba – suverenitet bez građanina.

Kočićev Jazavac, da prisustvuje toj predstavi, vjerovatno ne bi išao pred sud – već bi osnovao novi.

—————————————————————————————————————————————————————————————————————–

Pročitajte još: 

EKO-BOMBA U REGIJI VAREŠA (II): Povratak Miloša Bošnjakovića i kompanija za istraživanje hroma sa katancem na vratima sjedišta

STIŽE LI DODIKU USKORO SLAMKA SPASA: Obrenizacija Draška Stanivukovića

—————————————————————————————————————————————————————————————————————-

Preuzimanje tekstova Valtera je dozvoljeno, ali uz obavezno navođenje izvora te postavljanje linka ka izvornom tekstu na http://www.valterportal.ba

—————————————————————————————————————————————————————————————————————-

—————————————————————————————————————————————————————————————————————-

PODRŽITE NAS – jer mi istražujemo za vas!